Is artificial intelligence de volgende stap in evolutie?

Gehypnotiseerd loop ik richting de waterkant. Ik maak een selfie en ga zitten op een steen. Links en rechts van mij zie ik dat iedereen bezet is door zijn telefoon. Een Japans meisje probeert haar vriendin zo nonchalant mogelijk te fotograferen, twee jonge pubermeiden filmen hoe hun vader steentjes in het water gooit en een jonge vrouw fatsoeneert haar kapsel in de weerspiegeling van haar scherm. Toen zag ik het: hoe we in de toekomst allemaal niet alleen figuurlijk maar ook letterlijk gaan versmelten met onze machines.

De relatie tussen mens en techniek verandert

In dit artikel willen we onderzoeken hoe de relatie tussen mens en techniek aan het veranderen is en hoe we daar betekenis aan kunnen geven. Filosoof Peter-Paul Verbeek, verbonden aan de afdeling wijsbegeerte aan Universiteit Twente, doet al jaren onderzoek naar deze relatie. Hij onderscheidt drie verschillende visies op de vraag in hoeverre het mens-zijn wordt beïnvloed en veranderd door technologie:

1. Hierin wordt techniek gezien als middel om doelen te verwezenlijken die mensen hebben gesteld. Techniek wordt gezien als een neutraal instrument (object) dat onder controle staat van de mens (subject).

2. Het Transhumanisme waarin mens en techniek versmolten raken tot een nieuwe identiteit voorbij de ‘klassieke’ mens.

3. Deze benadering focust op de relaties tussen mens en techniek en hoe ze elkaar wederzijds vorm geven.

De eerste visie is intussen wel achterhaald. We zijn echt vergroeid geraakt met onze nieuwe technologie. Een wereld zonder internet, mobieltjes en allerlei digitale hulpmiddelen is ondenkbaar geworden. De transhumanistische visie is de meest radicale. Deze kijk wordt vooral getriggerd door de razendsnelle wereldwijde ontwikkeling van Artificial Intelligence (in het Nederlands Kunstmatige Intelligentie). Het is de meest vergaande vorm van techniek die we op dit moment kennen en roept veel vragen op over wie we zijn als mens.

Siri: wil je met me trouwen?

Ik kijk uit op de Williamsburg Bridge in Brooklyn, New York. Vandaag was ik te gast op het Northside Innovation Festival, een jaarlijks event met een indrukwekkende line-up aan sprekers over de toekomst van technologie, video, ondernemerschap en media. Mijn verwachting was zo breed als de omschrijving. Toch was er maar één woord dat de mantra van de dag bleek: Artificial Intelligence (AI).

Wat is AI? Simpel gezegd noemen we iets een AI wanneer een machine in staat is tot ‘Natural Language Understanding’. De meest alledaagse toepassing van AI die je wellicht kent is Siri: de virtuele assistent van iPhone. Op het eerste gezicht een onschuldige en grappige applicatie, waarbij ik overigens nog nooit iemand een (zinvol) antwoord heb zien krijgen. Toch is het voor mij evident geworden dat mensen een natuurlijke fascinatie hebben voor machines die hun gevoelens zouden kunnen begrijpen. Dat is ook precies wat Joseph Weizenbaum in 1965 op MIT al concludeerde nadat hij ELIZA, ’s werelds eerste AI geesteskind had ontwikkeld. Het viel hem op hoeveel mensen menselijke gevoelens toewezen aan zijn computer programma.

“Samen met je partner in spanning of je zwanger bent van jullie kindje? Embryo’s zien we groeien in glazen potten in onze huiskamer. Heb je pijn in je rug of last van nierstenen? Doktoren zijn vervangen door techneuten, en met een computer aangestuurde nieuwe wervelkolom of nier sta je binnen een uur weer buiten.”

Robots zijn de toekomst

We nemen je even mee in de toekomst, houd je vast. “The future of humanity is robotic,” aldus Faith Popcorn. Deze dame op leeftijd, opgemaakt met dikke zwarte make-up, heeft een beangstigende trackrecord als het gaat om het voorspellen van toekomstige trends. Vandaar dat ze door The New York Times ook ‘The Trend Oracle’ wordt genoemd. Een gezond verstand zal haar dus op zijn minst serieus nemen. Een vooruitstrevend verstand gelooft ieder woord dat ze zegt.

Ga je op vakantie naar Frankrijk? Een taal leren, zal niet meer nodig zijn. Door het inbrengen van een chip spreek je zo vloeiend Frans. Lekker onderuit gezakt met een zak chips op de bank? Een applicatie laat zien wat het effect hiervan is op je levensverwachting en de plausibiliteit van leefstijlziektes zoals diabetes of cardiovasculaire ziekten. Samen met je partner in spanning of je zwanger bent van jullie kindje? Embryo’s zien we groeien in glazen potten in onze huiskamer. Heb je pijn in je rug of last van nierstenen? Doktoren zijn vervangen door techneuten, en met een computer aangestuurde nieuwe wervelkolom of nier sta je binnen een uur weer buiten. Aldus Faith Popcorn. Yuval Noah Harari beschrijft in zijn boek Homo Deus ook dat er door deze ontwikkelingen mogelijk al in 2050, maar zeker in 2200, mensen bestaan die de dood te slim af zullen zijn en dus onsterfelijk worden. Wat denk jij, te bizar voor woorden of een reëel toekomstscenario?

De mens is bewustzijn

Ondanks de enorme vooruitgang van de techniek blijft de mens een uniek verschijnsel dat niet louter in technische termen begrepen kan worden zoals dat in de transhumanistische visie gebeurt. De mens is meer dan een bundeltje moleculen en elektronische hersenactiviteiten. De kern van de mens is bewustzijn en dat bewustzijn evolueert. Wanneer de levensomstandigheden veranderen, wordt het bewustzijn uitgedaagd om zich verder te ontwikkelen.

Vanuit de derde visie Mediatie stelt Peter-Paul Verbeek dat het zinloos is om nieuwe techniek af te wijzen als niet-natuurlijk of niet-menselijk. In de relatie tussen mens en techniek gaat het om onderzoek en keuzes maken. Niet afwijzen, niet doen alsof de mens eenzijdig bepaalt, maar ook niet opgeslokt worden door de angst voor monsters. Techniek speelt een bemiddelende rol in al onze handelingen en beslissingen. Mens en techniek kunnen niet los van elkaar gezien worden, ze beïnvloeden elkaar wederzijds.

De vraag is: hoe gaan we om met techniek? We hebben ethiek nodig. Wij zijn reflectieve wezens en zijn dus in staat om te onderzoeken hoe techniek ons beïnvloedt, zodat we die invloed mede vorm kunnen geven. Een voorbeeld hiervan zijn de nieuwe agents.

“Wat gebeurt er in al deze technologische ontwikkelingen met zoiets ogenschijnlijk menselijks als vertrouwen? Dat kun je toch niet machinaal produceren zou je denken. Helaas, niets is minder waar.”

Machine + vertrouwen = agent

Wat gebeurt er in al deze technologische ontwikkelingen met zoiets ogenschijnlijk menselijks als vertrouwen? Dat kun je toch niet machinaal produceren zou je denken. Helaas, niets is minder waar. Vertrouwen is gebaseerd op de hoeveel empathie die je hebt met iemand. Vrij vertaald betekent empathie: ik denk dat jij weet hoe ik me voel. Begrepen worden, willen we allemaal. Ook ervaren we allemaal regelmatig hoe het is om ons niet gehoord en gezien te worden. Als er iets goed in gaat zijn om te weten hoe jij je voelt, is het wel een machine die gebruikt maakt van AI: door het razendsnel analyseren van jouw hartritme, ademhaling, zweetproductie, gelaatsuitdrukking, online berichtjes, woordkeuze etc. Als je die twee samenvoegt. machine en vertrouwen, krijg je een zogenaamde agent: een soort menselijke robot. Agents zijn de nieuwe apps, maar ook de servicebalie medewerker, telemarketeer of belastingadviseur van de toekomst.

In zijn nieuwste boek Average is Over beschrijft Amerikaanse econoom Tyler Cowen dat machines heel veel banen zullen elimineren. Terwijl we in Nederland tijdens de verkiezingen nog steeds traditiegetrouw neuzelen over een pensioen leeftijd van 67 of toch 65 jaar. Wat zullen we daar over enkele decennia om moeten lachen. De vraag is namelijk al lang niet meer hoe we computers kunnen inzetten om ons werk te vergemakkelijken, maar hoe we als mens vaardigheden kunnen ontwikkelen die complementair zullen zijn aan agents. Of om met de woorden van Michael Nicholas, van ‘s werelds eerste AI agency BORN, te spreken: “Everything that can be automated will be, and everything that can’t will raise in value.”

Evolutie als ontwikkeling van bewustzijn

De vraag is of we bovengeschetste toekomstbeelden kunnen zien als de volgende stap in evolutie, zoals Justin Stanwix van Nanotronics dat stelt: “AI is not a fake intelligence, it is the next step in evolution”. Of is er iets anders aan de hand?

Om hier een antwoord op te vinden, gaan we te rade bij het gedachtegoed van Spiral Dynamics[1]. Waarbij evolutie wordt gezien als de ontwikkeling van het menselijk bewustzijn, en daarmee hun waardesystemen, als reactie op de steeds veranderende levensomstandigheden waarin de mens vanaf het begin van haar bestaan in heeft verkeerd. Als we naar de relatie tussen mens en techniek kijken kunnen we het volgende zien:

• Vanuit traditionele waardesystemen bezien, beschouwt de mens zichzelf als een wezen dat afhankelijk is van en ondergeschikt aan de godenwereld/het opperwezen. De mens mag niet ingrijpen in de door God/Allah gegeven werkelijkheid. Er is reserve tegen techniek en nieuwigheden. Maar als het zo uitkomt, wordt er wel instrumenteel gebruik van gemaakt (bijvoorbeeld van internet, mobieltjes en geavanceerde wapens).

• Met de Verlichting ontstond een nieuw tijdperk waarin wetenschap en techniek zich snel ontwikkelden met een bijbehorende ethiek waarin het recht op een eigen mening en een goed leven centraal staat. De moderne mens omarmt techniek als middel tot welvaart en verbetering van zijn/haar wereld (gezondheidszorg, mobiliteit, huishouden). Techniek wordt bekeken vanuit de visie van uitwendigheid: als een object dat door mensen gemaakt wordt en ons veel voordeel biedt. De mens wordt gezien als zijnde de baas over de natuur.

• In de jaren zestig van de vorige eeuw ontwikkelde zich als reactie op de uitwassen van deze moderne wereldkijk (zoals kolonialisme, uitputting van de aarde en andere vormen van uitbuiting) een nieuw waardesysteem dat de nadruk legde op het belang van gevoelens, van gelijkheid, aandacht voor duurzaamheid en van de ‘vrije’ mens. Dit postmoderne denken gaat er vanuit dat iedere stem belangrijk is, dat er geen absolute waarheid bestaat en dat er geen hiërarchie mag bestaan. Techniek wordt soms gezien als iets tegennatuurlijks en tegenmenselijks, maar vooral als iets dat beschikbaar moet zijn voor iedereen (en niet voor een elite).

Enerzijds is er de deels autonome ontwikkeling van techniek in al haar vormen, anderzijds is er de ontwikkeling van het menselijk bewustzijn. Deze twee ontwikkelingen zijn niet altijd goed op elkaar afgestemd. In het algemeen loopt de mens in zijn/haar ontwikkeling achter op de ontwikkeling van de techniek. Een nieuwe technologie roept altijd weerstand op.

Juma, hoogleraar aan de Amerikaanse Harvard Kennedy School of Government, publiceerde onlangs zijn boek Innovation and its ennemies. Why people resist new technologies. Hij signaleert dat de weerstand tegen nieuwe technologie zo oud is als de mensheid zelf. Daar zijn ook wel goede redenen voor. “Je weet namelijk niet wat het effect is van die nieuwe technologie op je werk en op je sociale en fysieke omgeving. Niet alle technologische vernieuwing pakt positief uit voor iedereen. Asbest bijvoorbeeld werd indertijd geprezen om zijn geweldige eigenschappen, maar daar zijn we nu aardig van teruggekomen”.

“Het tragische van de huidige tijd is dat het doorgeschoten postmoderne denken die leidende rol niet kan vervullen. Zij zit zichzelf danig in de weg. Immers: niets mag beter zijn, er is geen waarheid, iedere mening en richting is goed, wij mogen niet bepalen waar het heen gaat.”

De evolutie is gestrand door gebrekkig leiderschap

De vraag is: waar zitten we nu in deze evolutionaire ontwikkeling? Kan de mens gelijke tred houden met de snelle technologische ontwikkelingen en wat is daarvoor nodig?

Ken Wilber heeft in een recent essay Trump and the post-truth world beschreven dat de evolutie op dit moment gestrand is en de weg kwijt is. Het meest ver ontwikkelde waardesysteem in een maatschappij is bedoeld om leiding te geven aan de volgende stap, m.a.w. het moet de Leading Edge zijn. Het tragische van de huidige tijd is dat het doorgeschoten postmoderne denken die leidende rol niet kan vervullen. Zij zit zichzelf danig in de weg. Immers: niets mag beter zijn, er is geen waarheid, iedere mening en richting is goed, wij mogen niet bepalen waar het heen gaat. Zie bijvoorbeeld hoe de Nederlandse samenleving Wilders alle ruimte geeft om zijn mening te ventileren. Terwijl het vanuit een overstijgend en integraal perspectief duidelijk is dat de samenleving en de wereld inclusief moet zijn om überhaupt te kunnen overleven.

De opkomst van het postmoderne denken viel samen met de ontwikkeling van onze informatiemaatschappij. De relatie mens – techniek op dit terrein heeft mede vanuit het postmoderne denken vorm gekregen. Internet als nieuw instrument moest open en beschikbaar zijn voor iedereen. Er was veel vertrouwen in de vrije mens die hier goed gebruik van zou maken. Intussen zijn we een paar stappen verder en realiseren we ons dat er toch regels en normen nodig zijn (zie bijvoorbeeld de discussies rondom terrorisme/geweld en advertentie/prioriteit beleid van Google en andere zoekmachines). Als je informatie zoekt, krijg je vaak niet ‘de waarheid’, maar de teksten waar het meest op geklikt is.

De evolutionaire ontwikkeling stokt omdat er geen aansprekend leiderschap is en geen keuze voor een heldere richting wordt gemaakt. Er wordt niet aangegeven: dit is waar en dit is niet waar. Vanuit deze stokkende en afremmende beweging in het menselijk bewustzijn (regressie) is ook niet meer duidelijk welke ethiek en welke visie we nodig hebben om de relatie tussen mens en techniek (opnieuw) te definiëren. Dat leidt tot veel verwarring.

De volgende stap is voorbij relatieve waarheid

Om verder te komen lijkt het ons nodig dat we uitgaan van Mediatie visie: onderzoek en keuzes maken. De volgende stap in de evolutie is: onderzoeken, kijken wat de verschillende perspectieven zijn en beoordelen welke richting de beste is. Het is voorbij iedereen gelijk geven, voorbij slachtofferschap en machteloosheid, voorbij relatieve waarheid. Het gaat er om wat waar is en wat meer waar is en wat minder waar is. Onderscheidingsvermogen is wat we nodig hebben. Als AI ons daarbij kan helpen, des te beter!

Dit artikel werd geschreven door Rob van Drunen en Leida Schuringa. Leida is partner van CHE-Synnervate en gespecialiseerd in Spiral Dynamics integral.

[1] Spiral Dynamics beschrijft de evolutionaire ontwikkeling van het menselijk bewustzijn. Zie voor meer informatie: www.spiraldynamicsintegral.nl